Maand: maart 2018

In 2017 werd de nieuwe Belgische ambassade in Kinshasa geopend. De FOD Buitenlandse Zaken koos er uitzonderlijk voor om niet enkel werk van Belgische kunstenaars aan te kopen, maar nodigde ook Congolese kunstenaars uit voor het maken of selecteren van een kunstwerk dat in of rond de ambassade wordt geëxposeerd. Het gebouw telt uiteindelijk 40 kunstwerken van 20 verschillende kunstenaars.

Van Eddy Kamuanga Ilunga (1991) werd het werk ‘Entre nous 2 – Mangbetu’ uit 2016 aangekocht. Zoals de titel reeds aangeeft, verwijst de kunstenaar hierin naar de Mangbetu, een volk dat in het oostelijke deel van DR Congo leefde en dat nog steeds de verbeelding van vele westerlingen tart. Eddy Kamuanga Ilunga combineert de verlengde hoofden waarvoor het volk is gekend met herkenbare patronen van gebatikte stoffen en van het binnenwerk van computeronderdelen. Hiermee verwijst hij naar de ontginning van grondstoffen zoals koltan, nodig voor computers en gsm’s, en op die manier ook naar de mondiale digitalisering.

Dezelfde vormentaal is herkenbaar in het werk dat vanaf 25 maart 2018 in ‘Een gesprek tussen collecties uit Kinshasa en Oostende’ wordt tentoongesteld. De rechterhand, het bovenlichaam en het hoofd van de afgebeelde figuur verwijzen naar een harde schijf en de kledij lijkt op een digitaal gepixeld beeld. Het stijlvolle jasje toont het logo van Louis Vuitton en het lange hoofd refereert aan de Mangbetu. Het geheel is geschilderd op een rubberen plaat in de vorm van een grote schoenzool. Dit werk is ouder dan het werk in de Belgische ambassade en vormt het begin van zijn ‘Mangbetu-periode’. Het toont de overgang van eerder geometrische schilderijen naar werken met aandacht voor technologische vormen, pagnes en een zelf uitgevonden alfabet.

Kinshasa Blues

door Ronny Vandenbroele

Toen ik tijdens De Nacht van de Musea en de Galerijen in Oostende Mu.ZEE bezocht, was ik aangenaam verrast: een groot deel van de verdieping was gewijd aan werken van kunstenaars uit Kinshasa.

In 1977 was ik voor het eerst in Congo. Ik ontdekte er Kinshasa, de hoofdstad van wat toen nog Zaïre heette, en was meteen verloren. Daar ook ontdekte ik toen al een fragment van de lokale kunst. Zoals de meeste blanken zocht ik op de ‘Marché des voleurs’ iets ‘authentieks’ als souvenir. Zoals de naam laat vermoeden, bestaat de markt uit lokale handelaars die aan exorbitante prijzen ‘kunst’ aanbieden aan argeloze (blanke) toeristen. Je vindt er tientallen stalletjes die, naast schilderijtjes met veel palmbomen en veel kleuren, bewerkte stukken malachiet, ivoren en houten beeldjes, maskers en andere tropische rariteiten aanbieden. Daarnaast was er ook een Belgisch onderofficier die de dorpen in Beneden Congo afschuimde en er lokale kunstvoorwerpen aankocht. Zo kon ik bij hem een aantal originele maskers op de kop tikken.

De voorbije tien jaar ben ik meermaals naar Kinshasa gereisd en zo heb ik ook haar kunstenaars leren kennen. De stad is in al die jaren als een olievlek uitgebreid. De bevolking is er vertienvoudigd, van één naar tien miljoen. Spijtig genoeg is één zekerheid die de inwoners in 1977 hadden nog altijd geldig, namelijk “dat het vandaag in ieder geval beter is dan morgen!“ In Kinshasa is de hoofdbekommernis van negentig percent van de inwoners simpel: hoe overleef ik vandaag? Dat in het filmpje dat in Mu.ZEE draait een Congolese kunstenaar zegt dat hij zijn koelkast en kleren verkocht om verf, penselen en doeken te kopen, verwondert mij dus niet.


Foto: Chéri Benga

Die kunstenaar, Emmanuel Botalatala, ontmoette ik voor het eerst in 2010. Toen startte ik aan de KU Leuven een project op waarbij Leuvense professoren materiaal dat ze nodig hadden voor hun projecten in Congo met militaire vliegtuigen naar Kinshasa konden brengen. Kristien Geenen, onderzoekster aan het Leuvense Instituut voor Antropologie in Afrika, hoorde daarvan en vroeg me of er ook in de omgekeerde richting zaken mogelijk waren. In 2010 werd namelijk de vijftigste verjaardag van de Congolese onafhankelijkheid gevierd en zij organiseerde in dat kader een tentoonstelling. Datzelfde jaar verdedigde ze ook haar doctoraatscriptie onder de titel ‘The pursuit of pleasure in a war-weary city, Butembo, North Kivu, DRC’, met als promotor Prof. dr. Filip De Boeck. Kristien vroeg me of het mogelijk was om werken van een aantal Congolese kunstenaars met het militair transport mee naar België te brengen. Dat ging zo:

Van: Kristien Geenen
Verzonden: zondag 7 maart 2010 15:55
Aan: Ronny Vandenbroele
Onderwerp: RE: Bezoek minister aan Congo

Geachte, ik heb inmiddels naar enkele kunstenaars in Kinshasa gebeld, en er is inderdaad al wat materiaal klaar voor de tentoonstelling. De enige artiest die een wagen heeft, is Chéri-Chérin, dus ik zal aan hem voorstellen dat hij het materiaal bij hem thuis verzamelt en vervolgens tot bij u brengt. Zijn telefoonnummer is **** ** ** **. Hijzelf heeft minstens één doek klaar. De artiesten die ook enkele werken zouden meegeven, zijn Botalatala (**** ** ** **, een vijftal collages) en Alain Bonduka (één doek). De anderen waren nog niet zeker of de werken tijdig klaar zouden zijn. De kunstenaar die alles tracht te coördineren ter plaatse, is Chéri-Benga: **** ** ** **. Ik hoop dat het vlot zal verlopen, geen evidentie in Kinshasa!, en nogmaals bedankt op voorhand voor de moeite, met vriendelijke groeten, Kristien

De minister van wie er sprake is in de mail was Pieter De Crem, toen minister van Landsverdediging. Hij bracht in maart 2010 een officieel bezoek aan Congo en ik kon meevliegen.

Bij die gelegenheid ontmoet ik in Kinshasa drie Congolese kunstenaars in de bar van de Procure Sainte Anne. De Procure is sedert 1903 het hart van de congregatie van Scheut, een katholieke congregatie van missionarissen. De drie kunstenaars waren Emmanuel Botalatala, die zichzelf ‘Le Ministre des Poubelles’ noemt, Chéri Benga en Papa Mfumu’Eto 1er. In de bar van de Procure spraken we af hoe hun werken in de toekomst in België konden geraken. Ze troonden me ook mee naar de Zone Artistique in de omgeving van de Zoo van Kinshasa, waar tientallen kunstenaars en ambachtslieden hun atelier hebben.

 Foto: JP Mika

Kunstschilder Botalatala heeft een door polio misvormd been, waardoor hij mankt. Zijn bedrijvige handen gebruikt hij permanent om zijn nooit ophoudende betogen te ondersteunen. Hij heeft een filosofie opgebouwd rond afval in onze moderne consumptiemaatschappij. Hij verzamelt wat andere mensen weggooien. Dat ‘afval’, dat voor hem geen afval is, gebruikt hij in zijn politieke en maatschappijgerichte assemblages met niet-evidente titels zoals 'Pèlerinage vers un hypothétique état de droit' (2010), ‘L’Aigle oppresseur’ (1992) en ‘Mon coeur en ébulition’ (2009).

In de Zone Artistique heeft hij zijn magazijn. Dat is niet meer dan een door een symbolische koord afgesloten open ruimte waar hij het resultaat van zijn zoektochten naar afval verzamelt. Het ligt er vol stukjes hout, papier, ijzerdraad, flesjes en conservenblikken. Die stukjes plakt hij op vooraf geschilderde stukken triplex. In die werken komen zowel lokale als wereldproblemen aan bod.

Ik bezoek ook de vriend-kunstenaar van Botalatala, Chéri Benga. Die heeft zijn atelier in de populaire wijk Selembao. Hij huurt er een eenkamerhuisje langs een drukke boulevard. Om den brode maakt hij naast kunstwerken reclamepanelen voor winkels. Zijn atelier is een hoekje van twee op twee in dat huisje. Hij had het geluk een paar keer naar België te kunnen komen, waardoor hij een tweedehands auto kon kopen die hij liet gebruiken als taxi. In 2010 staat wat overblijft van de wagen naast zijn huisje in de cité.

Zes maanden later, in augustus 2010, kan ik, samen met de Leuvense professor Zana Etambala, terug naar Kinshasa met een militaire Airbus. Zana kwam als peuter naar België en is opgevoed in een West-Vlaams gezin. We spreken onder elkaar dus West-Vlaams! Momenteel is hij verbonden aan het Koninklijk Museum voor Midden-Afrika in Tervuren. Op datzelfde vliegtuig zitten de Beninese en Congolese leerling-officieren van de Koninklijke Militaire School (KMS). Drie van de Congolese studenten zijn niet komen opdagen voor de vlucht naar Congo. Na de zomer gaan ze ook niet meer terug naar de KMS. Dit is reden genoeg voor Kabila om de samenwerking met de KMS op te zeggen. Eveneens op het vliegtuig zitten een dokter- en een apotheker-reservist die in het kader van een programma van Landsverdediging regelmatig naar Kinshasa vliegen om de Congolese oud-strijders medische steun te verlenen.

Wanneer ik net ben geland in Kinshasa krijg ik een berichtje van Kristien:

Heb zonet treurig nieuws gekregen. Sim Nsingi, een jonge artiest die deelneemt aan onze tentoonstelling, is overleden. Hij had naar verluidt plots hevige buikloop, en is drie dagen nadien overleden. Het is de zoon van een ander deelnemend artiest, Sim Simaro. De begrafenis is gepland op woensdag. Ronny, ik neem aan dat alle artiesten die dag op de begrafenis zullen zijn. Ik geloof dat je maandag vertrekt? Kan ik je een gunst vragen, zou je aan Chéri Benga of JP Mika 50 dollar van mijn kant willen geven, als bijdrage voor de begrafenis? Ik betaal je onmiddellijk terug wanneer je weer in België bent. Ik zal Chéri-Benga of Mika vragen je dinsdag op te zoeken om het geld af te halen. Alvast heel erg bedankt, en goede reis, Kristien

Het is JP Mika die me in de Procure komt opzoeken en aan wie ik het geld geef. Hij nodigt me bij hem uit om schilderijen voor de tentoonstelling van Kristien op te halen. JP Mika woont nog dieper in de cité dan Chéri Benga. Om zijn huis te bereiken, moet je door smalle steegjes die bij tropische regen omgeschapen worden in modderwegen. Hij schildert buiten naast zijn huis.

 Foto: Chéri Benga

Met de uit Congo meegebrachte werken organiseert Kristien eind 2010 twee tentoonstellingen: een in de Brusselse KVS en een in de Centrale Bibliotheek van de KU Leuven op het Ladeuzeplein. De tentoonstellingen hebben als thema ‘Straatkinderen in Kinshasa’. Kristien combineert er eigen foto's met een veertigtal schilderijen van kunstenaars uit Kinshasa. Naar aanleiding van deze tentoonstelling verschijnt ook een geïllustreerde catalogus met teksten van straatkinderen en begeleidende essays van professor Filip De Boeck, schrijfster Lieve Joris en de Congolese professoren Yoka Lye en Joseph Ibongo van het Institut des Musées Nationaux du Congo.

We zijn nu alweer bijna acht jaar later, maar mijn bezoek aan deze verrassende tentoonstelling in Mu.ZEE heeft bij mij heel wat bijzonder fijne en dankbare herinneringen opgeroepen.

De collectie vinylplaten met Congolese rumba – deel van de privécollectie uit Kinshasa – wordt sinds 6 februari 2018 tentoongesteld in ‘Een gesprek tussen collecties uit Kinshasa en Oostende’. Een deel van de platen werd gedigitaliseerd en is te beluisteren in het museum. Hieronder een aantal fragmenten uit een tekst over Congolese rumba geschreven door Achille Mbembe.

‘Variations on the Beautiful in the Congolese World of Sounds’ by Achille Mbembe:

“Throughout the second half of the 20th century and into the first years of the new millennium, Congolese rumba and its offshoots, the most popular music heard and performed in the cities of Congo-Kinshasa and Congo-Brazzaville, has exercised an intimate power over the African imaginary. More significantly, the music at hand has demonstrated itself to be the most successful expression of serenity in the face of tragedy. At once poetry, dance and prayer, it has become a dual experience of both inner freedom and possession, of sadness, anguish and loss on the one hand and radiant happiness and emotional expressiveness on the other. As a result, far from resembling a narcotic religion which becomes more powerful as dissatisfaction with reality increases, it has emerged as a declaration of the most radical and the most immediate faith in a life which is necessarily contradictory and paradoxical.

If this is so, the question then is to establish what actually happens in this music. What makes it arouse, in the African subject hearing it, listening to it or dancing to it, a force so unique and so intimate that the subject experiences a feeling of complete jubilation? What is the relationship between this intimate force and the idea of the beautiful? How can we understand its power, its penetrating strength and energizing force, and hence its aesthetic signification? What experience of joy and of life does it document and, in so doing, how does it bring about a fusion of sound, happiness and sensation?

In responding to these questions, my starting-point is that there is neither beauty nor ugliness other than in relation to a form of life of which the beautiful (or the ugly) is a manifestation, a celebration, or even a contradiction. From a purely musical perspective, the beautiful is that which, judged so by the ear, touches and moves, provokes pleasure or sensory joy. But the ear is not all. This too is a starting point for what follows. As I will demonstrate, in Congolese music such sensation is evoked in the body by what might be called “sound forces”, and is subsequently experienced at different levels of intensity and through different organs.”

“In order to understand the aesthetic dimensions of popular urban Congolese music, we need to examine the context in which that music was born and developed. While, from a strictly musical perspective, the history of modern Congolese music remains to be written, the socio-political and economic context of its evolution is relatively well documented. The sounds, rhythms and ethnic dances of the Democratic Republic of the Congo, Congo-Brazzaville and a large area of Angola, it is firmly established, birthed the music of which we speak. Mixtures and borrowings from African and foreign styles, as well as from Christian hymnody, were then added to this base. The rhythms and sounds born of this mix emerged alongside colonial urbanization and the social and economic transformations that it engendered.”

“From its inception in this context, Congolese popular music was less concerned with flawless beauty and purity of form than with its power to act as a sign system devised to free the imagination. It was a hybrid, a bastard child, at heart.”

“By the mid 1970s, music had become a key means by which Congolese urban society reflected on itself, on its own identity, and on the modes of representation it adopted. In many respects, music epitomized joy, festivity and happiness, elegance and serenity. It enabled the Congolese to sing what could not be spoken about in any other kind of speech. Musical instruments, the guitar in particular, did the talking and explained how what was said was to be danced. As an art form, music played a crucial role in the definition of taste and sensibilities and in the invention of formal codes of “good manners” and civility. It became a vehicle for commenting on morals and an engine for social satire, a repository for discourse on virtues, vices and passions – pride, hate, envy and idleness, ugliness, deformities, greed and sexual predation.”